Slaaf van de tijd

In mijn handen houd ik een kop groene thee;
in de kleur zie ik heel de natuur terug.
Mijn ogen sluitend vind ik groene bergen, 
en zuiver water in mijn hart. 
Stil alleen drinkend van mijn thee
voel ik ze deel van mij worden. 
Soshitsu Sen XV

Hoe vaak wordt het niet gezegd: 'er zitten te weinig uren in één dag'? We leven in de 21e eeuw, in een hectische wereld. Niets gaat ons snel genoeg. Heb je er wel eens bij stil gestaan dat onze gedachten voortdurend op de dingen vooruitlopen? Terwijl we nog onze tanden poetsen, zijn we al bezig zijn met de duizend-en-één dingen die we nog 'moeten' doen. We hebben haast. Voortdurende haast. Om alles zo snel mogelijk te doen of af te maken. En met welk resultaat? We leven niet meer bewust in het hier en nu. We genieten niet meer van de dingen die we nu doen. We genieten niet meer van die heerlijke maaltijd, of van de prachtige avondschemering, van de tuin die voor je neus opbloeit, alleen zie je dat niet. Omdat we voortdurend bezig zijn met het plannen van de toekomstige tijd. Is het niet de moeite waard om te proberen om bewuster te leven? Zodat we kunnen genieten van dat korte fietstochtje naar de winkel, van de kleuren, geuren en geluiden om je heen. Zodat we weer zien dat de tuin er eigenlijk heel mooi uit ziet. Zodat we weer heel eenvoudig kunnen genieten van die ene kop koffie, die ene kop thee... 

De laatst overgebleven persoon van Gruppe Ulbricht

Tot 1955 werd het bestaan van Gruppe Ulbricht (Groep Ulbricht) verzwegen in de DDR. Ze bestond uit functionarissen uit de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD) die in april 1945 vanuit de Sovjet-Unie terugkeerden naar de DDR. De KPD was na de komst van Hitler in 1933 een verboden partij geworden en de leden waren in ballingschap gegaan in de communistische Sovjet-Unie. Gruppe Ulbricht werd geleid door Walter Ulbricht, die later het hoofd van de DDR zou worden, en zij legde de communistische basis van de DDR. De laatst overgebleven persoon van Gruppe Ulbricht is Wolfgang Leonhard. Zijn levensverhaal is het unieke verhaal van een persoon die het fundament voor de DDR creëerde om vervolgens als dissident door het leven te gaan. 

Gruppe Ulbricht begon in mei 1945 met haar bezigheden. Het belangrijkste doel werd de heroprichting van de Kommunistische Partei Deutschlands, dat op 11 juni werd gerealiseerd. De belangrijkste doelstellingen en uitgangspunten van Gruppe Ulbricht waren als volgt geformuleerd:

• Ontkrachten van het gerucht dat het rode leger het Duitse volk zal vernietigen of tot slavernij zal brengen;

• De Hitlerstaat, maar niet het Duitse volk, vernietigen;

• Het volk geruststellen; 

•  Verzekeren dat het volk de aanwijzingen van de bezettingsmogendheden loyaal opvolgen;

•  Alle Hitlerbandieten overdragen aan de bezettingsmogendheden;

• De catastrofe is door Hitlers beleid veroorzaakt, het Duitse volk draagt daarvoor grote verantwoordelijkheid;

• De communisten hebben voor die catastrofe gewaarschuwd;

• Hitler is verslagen, het Duitse volk wil en zal leven, maar moet begrijpen dat dat alleen vreedzaam en niet ten koste van anderen mogelijk is;

• Het Duitse volk helpen in zijn nood, een communistische basis leggen voor de toekomst van de partij. 

Uit deze punten bleek duidelijk de antifascistische en pro-communistische visie. Walter Ulbricht was een fanatieke aanhanger van Stalin (een zogenaamde stalinist) en liet dat later ook blijken tijdens zijn regeerperiode in de DDR. 

3 KPD Einsatzgruppen - 27 april 1945

Wolfgang Leonhard

De laatste, nog levende persoon van Gruppe Ulbricht is Wolfgang Leonhard. Hij had een Duitse moeder die bevriend was met Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg. In de jaren dertig verhuisden ze naar Moskou, omdat ze vanwege hun communistische visie niet meer welkom waren in fascistisch Duitsland. Leonhard, die toen nog Wladimir werd genoemd, studeerde hier en werkte in de laatste jaren van de oorlog als omroeper bij de radiozender van het Nationalkomitee Freies Deutschland (NKFD), een Duitse, antifascistische verzetsbeweging.  In 1945 sloot hij zich aan bij Gruppe Ulbricht en keerde terug naar Oost-Duitsland, dat nu een bezettingszone van de Sovjet-Unie was. Tot 1947 werkte Leonhard, hij was de jongste persoon van Gruppe Ulbricht, bij de afdeling agitatie en propaganda (agitprop) van de KPD, die vanaf 1946 de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) heette. Vervolgens studeerde hij twee jaar lang geschiedenis aan de Karl Marx partijhogeschool van de SED. 

Een jonge Leonhard 

Hieronder is een fragment te zien van een interview met Wolfgang Leonhard over zijn reis van Moskou naar Oost-Duitsland met Gruppe Ulbricht. 

Keerpunt

Vanaf 1949 nam zijn leven een drastische wending. Het was het jaar van de oprichting van de DDR (Oost-Duitsland) en de BRD (West-Duitsland) en tevens het begin van de Koude Oorlog die de wereld veertig jaar lang in haar greep zou houden. Vanaf dit jaar besloot Joegoslavië een eigen koers te varen binnen het communisme. Leonhard sympathiseerde met de visie van Joegoslavië en maakte zich daarom verdacht in zijn eigen partij, de SED. Hij besloot te breken met het stalinisme van Gruppe Ulbricht en vluchtte naar de hoofdstad van Joegoslavië, Belgrado. Een jaar later, in 1950, besloot hij zich te vestigen  in de BRD. In de daaropvolgende jaren studeerde hij Sovjet-geschiedenis en internationaal communisme aan de universiteit van Oxford, deed hij onderzoekswerk bij het Ruslandinstituut aan de universiteit van New York en was geschiedenisdocent aan de Yale-universiteit. Hij werd in de DDR als dissident en verrader gezien en pas jaren later zou hij de Sovjet-Unie en de DDR kunnen bezoeken. 

DDR-kenner

Zijn bekendste werk  Die Revolution entläßt ihre Kinder werd gepubliceerd in 1955 waarin hij zijn ervaringen beschreef die hij vanaf 1935 in Moskou tot aan zijn vlucht uit de DDR in 1949 meemaakte. Hieronder een citaat uit zijn beroemde boek:

"Was würde jedoch sein, wenn sich bei mir weitere kritische Auffassungen aufdrängten, die ich bei mir behielt, und weislich verschwieg? Heute glaube ich, daß damals ein Weg begann, der sieben Jahre später, nach schweren inneren Kämpfen, dazu geführt hat, daß ich mit dem Stalinismus brach und aus der sowjetischen Zone Deutschlands flüchtete."

Leonhard werd een kenner op het gebied van communisme, de DDR en de Sovjet-Unie. Tot op de dag van vandaag is hij een Oost-Europa-deskundige, auteur en docent. 

Eerste DDR-dissident 

In 2007 interviewde Welt Online Leonhard, die nu in het Duitse gebied Eifel woont, naar aanleiding van zijn nieuwste boek Meine Geschichte der DDR. In het interview vertelt Leonhard over zijn eigen bibliotheek die 6000 titels telt en die, op een enkele na, allen over het communisme en de Sovjet-Unie, maar vooral over de DDR gaan. Leonhard kwam pas in de herfst van 1989 weer voor het eerst in de DDR. Als Welt Online hem vraagt hoe dat was, antwoordt Leonhard: 

"Ich wurde jubelnd empfangen – als erster Dissident der DDR."

Voor de geïnteresseerde is het hele artikel van Welt Online te vinden via de volgende link: "Wolfgang Leonhard, Dissident in der Eifel."

Wolfgang Leonhard

Walter Ulbricht: 'The Most Hated Red Dictator'

In 1962 stond er een artikel in de Amerikaanse krant The Southeast Missourian waarin Walter Ulbricht als 'meest gehate communistische dictator' werd beschreven. Ulbricht leidde van 1950 tot 1971 het communistische Oost-Duitsland. Tijdens zijn regeerperiode vond de opstand van 1953 plaats, werd er een politieke zuivering doorgevoerd en werd de bouw van de Berlijnse Muur werkelijkheid. Onder zijn leiding werd de naoorlogse Duitse Democratische Republiek (DDR) omgebouwd tot een socialistische staat en hij volgde een strakke Moskougetrouwe lijn.  

Walter Ulbricht

Onderdrukking en controle
Na Stalins dood in 1953 hoopte men in Oost-Duitsland op hervorming. Echter, Ulbricht  nam de touwtjes steeds strakker in handen en zorgde voor een uitbreiding van het informatienetwerk van het Ministerie voor Staatsveiligheid, afgekort ook wel Stasi genoemd. De Stasi was een kopie van de geheime dienst in de Sovjet-Unie, de KGB, en daarom een trouwe bondgenoot. De controle en onderdrukking door de Stasi werden steeds merkbaarder in het dagelijkse leven van DDR-burgers. Ook binnen Ulbrichts Socialistische Eenheidspartij van Duitsland (SED) voerde hij zogenaamde "Säuberungen" door waarbij prominente functionarissen uit de partij werden gezet en jarenlange gevangenisstraffen kregen opgelegd. Twee personen die het slachtoffer werden van deze zuivering waren Wolfgang Harich en Walter Janka. 

Wolfgang Harich, 1950

Wolfgang Harich 
Wolfgang Harich was een Oost-Duitse filosoof, journalist en een van de bekendste marxistische intellectuelen. Hij was voorstander van hervormingen binnen de SED, maar dit werd door Ulbricht niet getolereerd. In 1957 werd hij gearresteerd, vanwege "Bildung einer konspirativen staatsfeindlichen Gruppe" (het vormen van een samenzweerderige staatsgevaarlijke groep). Hij kreeg tien jaar cel. 

Walter Janka

Walter Janka
De andere persoon die uit de partij werden gezet was de Duitse uitgever Walter Janka. Hij wilde samenwerken met de filmmaatschappij DEFA, maar werd in 1956 gearresteerd wegens beschuldiging van een contrarevolutionaire samenzwering. In een Schauprozess (showproces) trad Wolfgang Harich als belangrijkste getuige op. Janka kreeg vijf jaar eenzame opsluiting opgelegd. 

Opsluiting van een land
De opsluiting van deze communistisch gezinde personen zorgde voor angst. Tijdens de jaren vijftig groeide de vluchtbeweging van Oost- naar West-Duitsland massaal. Tussen 1949 en 1961 verlieten 2,6 miljoen Oost-Duitsers de DDR, dat was meer dan 10% van de bevolking. Bij Ulbricht groeide de angst dat nog meer Oost-Duitsers zouden vluchten. Daarom besloot hij in 1961 te beginnen met het bouwen van de Berlijnse Muur om Oost- van West-Berlijn af te sluiten. Zo hoopte hij de leegloop van de DDR stop te zetten. De NRC schreef 40 jaar na de bouw van de Muur een artikel hierover, genaamd 'De leider die zijn land opsloot'. De Muur was de bevestiging van de isolatie van het communistische Oost-Duitsland. Pas in 1989 zou de Muur vallen. 


Stalinist by choice
The Southeast Missourian noemde drie redenen waarom Ulbricht de 'most hated red dictator' was: 

"1 – Ulbricht is doing what comes naturally. He is a Stalinist by choice as well as by necessity.
2 – He wouldn’t dare open up his regime even to the modest regulated freedoms now allowed in Communist Poland and Communist Hungary, which give public opinion some latitude of expression and influence. He knows that the East German people would blow his regime out of existence if they had the slightest means to do so. He fears his own people as Stalin feared his own colleagues. Ulbricht’s repression begets repression. The more he represses, the more he is hated.
3 – Finally, although the “Wall” stands as an ugly sentinel of brick and mortar, it is porous to the eyes of the freedom-hungry East Germans. While Ulbricht and his regime hide behind the Wall, his people can see and almost touch the joys of liberty which radiate from West Berlin."

Er zijn de afgelopen decennia vele boeken en biografieën over Ulbricht verschenen. Een van de meest recente boeken is geschreven door Herbert Graf: Mein Leben. Mein Chef Ulbricht. Meine Sicht der Dinge (2008). Dit boek is volgens meerdere recensies een waardevolle bijdrage aan de beeldvorming van de DDR en haar meest gehate leider. 

Omstreden bondskanselier versus fanatieke nazi hunter

Wat hebben een nazi hunter en een voormalige BRD-kanselier met elkaar te maken? De een was kandidaat voor het presidentschap van Duitsland in het voorjaar van 2012, de ander was bondskanselier van de BRD in de jaren zestig van de twintigste eeuw. De een was een activiste die haar leven waagde om op nazi's te jagen, de ander was een voormalig lid van de NSDAP. Deze twee personen kwamen elkaar tegen in het jaar 1968, toen nazi hunter Beate Klarsfeld een klap in het gezicht van bondspresident Kurt Georg Kiesinger gaf. Het incident werd wereldnieuws en de  29-jarige Duitse Beate was vanaf dat moment beroemd. 

Beate Klarsfeld, 1986

Nazi hunter Beate Klarsfeld

Begin 2012 stonden de kranten vol met de naderende stemming voor een nieuwe president van het Duitse parlement. Ook  Beate Klarsfeld had zich kandidaat gesteld. Ze werd geboren in 1939 en vanaf het moment dat ze in 1960 haar latere echtgenoot, de Joods-Franse Serge Klarsfeld in Parijs ontmoette, stelde dit echtpaar hun leven in doel van het 'jagen op nazi's'. Zo werden dankzij hen de voormalige nazi Klaus Barbie en de Franse politiechef Maurice Papon wegens misdaden tegen de menselijkheid opgespoord en berecht. 

Kurt Georg Kiesinger

BRD-kanselier Kiesinger

Kurt Georg Kiesinger werd in 1966 gekozen tot bondskanselier van West-Duitsland. Hij leidde drie jaar lang de zogenaamde Große Koalition, de eerste federale coalitie van CDU/CSU en SPD in de Bondsrepubliek. Deze coalitie kreeg het voor elkaar om een grotere soevereiniteit voor de Bondsrepubliek te creëren. Als er binnen het land onrust zou ontstaan, waren de geallieerden tot nu toe in staat om in te grijpen zodat de soevereiniteit van de BRD opgeheven kon worden. Door middel van de zogenaamde noodwetten zag de Geallieerde Controleraad af van eventueel militair ingrijpen. Ook werden de betrekkingen met Oost-Europese landen verbeterd tijdens kabinet-Kiesinger. 

Kiesinger krijgt klappen
Het incident dat op 7 november 1968 plaatsvond, gebeurde niet zonder reden. Beate Klarsfeld was een felle activiste gericht tegen voormalige nazi's en zij begon samen met haar man een campagne tegen Kiesinger. Hij was van 1933 tot 1945 lid geweest van de NSDAP en het echtpaar Klarsfeld, gesteund door de DDR, wilde het Duitse volk - vooral de jongeren - laten zien dat deze voormalige nazi niet aan het hoofd van de Bondsrepubliek mocht staan. Beate klom tijdens het CDU-congres het podium op, sloeg Kiesinger en riep 'nazi, nazi, nazi!'. Ze werd hierna tot 4 maanden gevangenis berecht. Tijdens het proces werd ze verdedigd door Horst Mahler, die later een van de oprichters van de linkse terreurorganisatie Rote Armee Fraktion (RAF) was. Ook de RAF zou in latere jaren voormalige nazi's opsporen, maar deze terreurgroep ging een stap verder door hen ook te ontvoeren en zelfs te vermoorden. 

Beate slaat Kiesinger, 1968

Omstreden bondskanselier
Voor Kiesinger was zijn carrière als bondskanselier nog geen jaar later afgelopen. Wel bleef hij oppositieleider voor CDU/CSU tot juli 1971 en bleef lid van de Bondsdag tot 1980. In 1988 stierf hij. Over zijn nazi-verleden werd veel gespeculeerd. In recente biografieën werd hij vrijgesteld van de gedachte dat hij een overtuigde nazi was, maar in - vooral - linkse hoek wordt Kiesinger tot op de dag van vandaag gezien als een bekend voorbeeld van een onvolledige analyse van het nationaalsocialistische verleden van Duitsland.


Strijd van de Klarsfelds
Beate daarentegen bleef zich verzetten tegen het nazi-verleden. Ondanks tegenslagen bleef ze, samen met haar man, nazi's opsporen. Het kopstuk Klaus Barbie, de 'slachter van Lyon', werd na jarenlang onderzoek in 1972 in Bolivia opgespoord. Enkele jaren later richtte Beate de Beate Klarsfeld Foundation op, een organisatie die strijdt tegen antisemitisme. Ook schreef ze meerdere boeken en verscheen er een film over de Klarsfelds. Uiteindelijk werd Beate niet gekozen als bondspresident van Duitsland, maar de voormalige Oost-Duitse mensenrechtenactivist Joachim Gauck kreeg deze - voornamelijk ceremoniële - functie. 

Serge en Beate Klarsfeld, 2007 (Jeruzalem)

Voor meer literatuur en films over de Klarsfelds bekijk de volgende links:


The Children of Izieu: A Human Tragedy - boek over de joodse kinderen uit Lyon die allen gedeporteerd zijn door Klaus Barbie. 
Endstation Auschwitz : die Deportation deutscher und österreichischer jüdischer Kinder aus Frankreich ; ein Erinnerungsbuch. 
Nazi Hunter: The Beate Klarsfelds Story

Helsinki-akkoorden

Op 3 juli 1973 vond de Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa (CVSE) plaats. Deze conferentie vond plaats in Helsinki en was een eerste stap richting internationale samenwerking op het gebied van veiligheid, economie, wetenschap, technologie, milieu en humanitaire zaken. Landen uit beide machtsblokken, het communistische blok Sovjet-Unie en het kapitalistische blok van de Verenigde Staten, namen deel aan de conferentie.  In 1975 ondertekenden 35 landen de slotverklaring, beter bekend als de Helsinki-akkoorden. 

Helsinki, 1975 - Ford (Verenigde Staten) en Brezjnev (Sovet-Unie)

Sovjet-Unie

Aanvankelijk was de conferentie in 1973 bedoeld als veiligheidsconferentie. Vooral de Sovjet-Unie had belang bij de conferentie, want ze hoopte op legitimatie van diens bezetting van Oost-Europa en economische voordelen. Er werden onder andere afspraken gemaakt over militaire inspecties,  de integriteit van grenzen, de Russische overmacht in Oost-Europa, handelsrelaties en mensenrechten. Brezjnev, die toen leider van de Sovjet-Unie was, dacht een goed akkoord te hebben ondertekend, maar hij - en vele anderen - onderschatten de invloed van de afspraken over mensenrechten.  

Westerse wereld

Naast de Sovjet-Unie waren ook de andere deelnemende landen - de Verenigde Staten, Canada en alle Europese landen met uitzondering van Albanië - verrast door het effect van de Helsinki-akkoorden. West-Europa hoopte aanvankelijk door ondertekening dat de communicatie en de reisbarrières tussen oost en west zouden verbeteren. Ook hoopten ze dat het vraagstuk over mensenrechten op de agenda zou komen.  West-Duitsland hoopte op toenadering van Oost-Duitsland. 

Dissidenten

Jaren later zouden de Helsinki-akoorden in de eerste plaats niet meer worden gezien als een  veiligheidsverdrag, maar als een verdrag van de mensenrechten. De afspraken die hierover werden gemaakt, maakten het voor dissidenten in Oost-Europa mogelijk om op wettelijke basis kritiek te mogen uiten op hun regering als deze zich niet hield aan afspraken over mensenrechten. Door de akkoorden had de overheid ondertekent dat burgers bepaalde burger- en mensenrechten hadden. Juist de dissidenten zorgden ervoor dat deze aanvankelijk weinig interessante passages bekendheid kregen. 



A New History
De bekende Amerikaanse historicus John Lewis Gaddis schreef in zijn meest recente werk The Cold War: A New History (2005) het volgende over de Helsinki-akkoorden: 

"Leonid Brezhnev had looked forward, Anatoly Dobrynin recalls, to the 'publicity he would gain... when the Soviet public learned of the final settlement of the postwar boundaries for which they had sacrificed so much'... '[Instead, the Helsinki Accords] gradually became a manifesto of the dissident and liberal movement'..."

Oftewel, hij bedoelde hiermee te zeggen dat de mensen die in dit communistische systeem leefden, vanaf 1975 officieel toestemming konden eisen om te mogen zeggen wat ze dachten. Zo werd twee jaar later in Tsjechië-Slowakije Charta 77 opgericht door onder andere dissident Václav Havel, die later president van Tsjechië-Slowakije werd.


OVSE
De gevolgen van de Helsinki-akkoorden waren groot. Zo werden onder andere de grenzen van Polen en de DDR - voorheen altijd een gevoelig punt geweest - erkend. Vooral voor de DDR was deze internationale erkenning belangrijk. Niet alleen voor dissidenten en politici waren de gevolgen invloedrijk, maar ook voor de Europese inwoners van tegenwoordig. Na Helsinki volgden nog zes conferenties in verschillende Europese steden. In de jaren negentig werd de organisatie hernoemd en kreeg het de naam Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). Tegenwoordig heeft de organisatie 55 lidstaten. Dankzij de Helsinki-akkoorden zijn thema's zoals mensenrechten op de politieke agenda komen te staan en tot op de dag van vandaag wordt hier veel aandacht aan geschonken. 

Honecker (DDR) en Schmidt (BRD)

Koude Oorlog: wiens schuld?

Het wereldtoneel werd tijdens de tweede helft van de twintigste eeuw gekenmerkt door het Oost-Westconflict. Hedendaagse historische onderzoekers hebben veel debat gevoerd over de vraag welk land de Koude Oorlog was begonnen. Er waren verschillende visies die elkaar afwisselden in het historische onderzoek. 

Traditionele visie

In de jaren vijftig overheerste het traditionele standpunt dat de Sovjet-Unie door haar expansiedrift richting het westen het conflict tussen oost en west had versterkt  vanaf 1945. De Verenigde Staten pleitten voor een vredelievende naoorlogse politiek, maar de Sovjet-Unie onder leiding van Stalin werd gezien als een agressieve tegenstander. Als argument hiervoor gebruikten de traditionalisten de agressieve incidenten zoals de Berlijnse blokkade, de overname van Tsjechië-Slowakije, de samenwerking met Noord-Korea bij de aanval op Zuid-Korea en het hardhandig neerslaan van de grote opstand in de DDR in 1953.

Een van de bekendse anti-Sovjetposters van de VS - 1949

Revisionistische visie

In de jaren zestig en zeventig werden de rollen omgedraaid. De revisionisten zagen juist de naoorlogse expansie van de Verenigde Staten als oorzaak van de Koude Oorlog. Na de Tweede Wereldoorlog waren de Verenigde Staten welvarend én hadden het monopolie op de atoombom. Door de Marshallhulp zouden de Verenigde Staten alleen maar hun eigen economische welvaart willen vergroten om er nóg rijker van te worden. De Sovjet-Unie voelde zich volgens de aanhangers van deze revisionistische visie bedreigd in economisch en militair opzicht.

Postrevisionistische visie

Volgens de laatste visie - van de postrevisionisten (jaren zeventig en tachtig) - was er geen partij die als schuldige kon worden aangewezen voor het ontstaan van de Koude Oorlog. De postrevisionistische visie zag de Koude Oorlog als het resultaat van het machstvacuüm dat na de Tweede Wereldoorlog ontstond. Terwijl er tijdens de oorlog sprake was van een multipolaire situatie (meerdere landen die even sterk waren), vielen de grootmachten Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland na de oorlog weg. De twee grootmachten Sovjet-Unie en de Verenigde Saten bleven over en dit resulteerde in een bipolaire situatie. Beide landen wilden niet dat Europa door de andere partij werd overheerst, want dat zou de machtsbalans verstoren. De postrevisionisten zagen de Koude Oorlog als een onvermijdelijk gevolg van de Tweede Wereldoorlog.  

Wisseling en vermenging van alle elementen

H.W. von der Dunk

Een historicus die deze laatste visie hanteerde, is de Nederlandse historicus Hermann Walther von der Dunk (1928), emeritus hoogleraar contemporaine en cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht. De Volkskrant noemde hem in 2007  een van de beste historici die ons land kent. Von der Dunk, zelf van Duitse komaf, hield in 1969 een lezing over het begin van de Koude Oorlog. Hij behandelde de traditionele en revisionistische visie, waarbij hij  uitgebreide achtergrondinformatie gaf en zijn argumenten helder verwoordde. Hij eindigde de lezing met de volgende woorden: 

"Het blijft de onmiskenbare verdienste van de revisionisten, dat zij het oude zwart-wit-schema hebben omgegooid en ons de ogen geopend hebben voor de talrijke machtspolitieke ingrediënten in het Amerikaanse universalisme, waardoor tal van Russische reacties begrijpelijk worden. Door de Sovjet-Unie en het Stalinistische bewind echter stilzwijgend te nemen voor wat het was, zoals men een strenge winter neemt, zijn zij blind voor de ideeële kant van het Amerikaanse universalisme. In dat onnoemelijk complexe geheel van de Amerikaanse politiek storten zij zich uitsluitend op de machtspolitieke facetten. Noch de drang naar vrije markten, noch de wil om het communisme overal in te dammen, noch de wens om de wereld volgens eigen beeld te hervormen, noch de eis de Amerikaanse belangen boven al veilig te stellen, noch de verontrusting over de methoden van het Stalinisme, noch het geloof in Amerika's zending om de mensheid gelukkig te maken vormden dé motor van alle beslissingen. Het was een onophoudelijke wisseling en vermenging, in telkens andere samenstelling, van al deze elementen samen."

Welke visie men ook aannam, feit bleef wel dat door het Oost-Westconflict Duitsland een bijzondere plek innam op de agenda van de internationale politiek. De toekomst van Duitsland bleef na 1945 onderwerp van discussie en debat. Juist omdat Duitsland bezet werd door de geallieerden en de Sovjettroepen, werd hier de scheiding tussen oost en west vastgelegd. Later zouden het IJzeren Gordijn en de Berlijnse Muur het conflict tussen de communistische en kapitalistische wereld ook zichtbaar maken in het dagelijkse leven van de inwoners van Oost- en West-Duitsland.

Oost tegen West, Noord tegen Zuid

Vanaf het jaar 1950 werd de wereldgeschiedenis gekenmerkt door een duidelijke scheiding tussen Oost en West. Er ontstond een communistisch blok dat lijnrecht tegenover het kapitalistische blok kwam te staan. De visies en handelingen van de twee grootmachten, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten, bepaalden vanaf dit moment de wereldgeschiedenis. Om de huidige politieke situatie te begrijpen, is kennis van het verleden noodzakelijk. Twee Belgische historici, Mark van den Wijngaert en Herman de Prins, schreven hier een boek over: Oost tegen West, Noord tegen Zuid: de wereldgeschiedenis vanaf 1950. Dit globale overzichtswerk geeft in grote lijnen de wereldgeschiedenis vanaf 1950 tot het einde van de twintigste eeuw weer.

Literatuur over de Koude Oorlog
In het eerste deel van het boek komt de Koude Oorlog uitgebreid aan bod. Zo is er ook een hoofdstuk aan de Koreaoorlog gewijd. Deze oorlog begon in 1950 en resulteerde in een communistisch Noord-Korea en een kapitalistisch Zuid-Korea. De drie jaar durende oorlog was een keerpunt in de wereldgeschiedenis, omdat Oost en West hier recht tegenover elkaar stonden. Ook voor de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) en de Duitse Democratische Republiek (DDR) werd het Oost-West-conflict bevestigt door de Korea-oorlog. Hoewel beide landen niet meevochten in Korea, deden hun ideologische medestanders dat wel. Vanaf 1945 was Noord-Korea bezet door de Sovjet-Unie, die later samen met China ten strijde trok. De Verenigde Staten had Zuid-Korea bezet en werd geholpen door een VN-troepenmacht, die onder andere bestond uit Canadese, Franse, Engelse, Belgische en Nederlandse aandelen. De Koreaanse oorlog, waarbij aan beide zijden tienduizenden slachtoffers vielen, was een hevige en bloedige oorlog. Pas na de dood van Stalin en de komst van Dwight Eisenhower als president van de Verenigde Staten werd er in juli 1953 een wapenstilstand ondertekend. Echter, tot op heden is er nog geen vredesverdrag ondertekend, dus formeel zijn Noord- en Zuid-Korea nog steeds in oorlog met elkaar.

Veiligheidsgarantie voor West-Duitsland
Wat had de Koreaoorlog te maken met Duitsland? De Duitse historicus Gabriele Metzler legde in haar boek Einführung in das Studium der Zeitgeschichte een verband tussen de oorlog en de situatie in Europa en Duitsland. Doordat Noord- en Zuid-Korea, net als Oost- en West-Duitsland, uit een communistisch en kapitalistisch blok bestond, rees in West-Duitsland de vraag hoe zij de binnenlandse veiligheid konden blijven garanderen. In de DDR was de Kasernierten Volkspolizei (KVP) opgericht, een bewapende eenheid van de politie en de militaire voorloper van de Nationalen Volksarmee (NVA - Nationaal Volksleger). De BRD had nog geen recht op een eigen leger en kon dus ook niet haar eigen veiligheid garanderen. Herbewapening was een gevoelig punt bij de geallieerden, omdat de demilitarisering van West-Duitsland besproken was. Vooral Frankrijk was tegen de herbewapening van de BRD. Het Pleven-plan, geïntroduceerd door de Franse minister-president René Pleven, was volgens de geallieerden een beter alternatief om de BRD te kunnen beschermen tegen het communistische gevaar. Er zou een gezamenlijk Europees leger komen. dat de naam Europese Defensiegemeenschap (EDG) zou krijgen. Dit leger is er nooit gekomen. Het voorstel kreeg niet genoeg stemmen in Frankrijk, omdat de angst voor de Sovjet-Unie na de dood van Stalin in 1953 dusdanig was verminderd, zodat een supranationaal leger niet meer een prioriteit was.

Militaire machtsblokken

Uiteindelijk werd de BRD in 1955 lid van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). Als reactie daarop richtte Sovjetleider Chroesjtsjov in dat zelfde jaar het Warschaupact op. Dit was een militair bondgenootschap tussen de communistische landen in Europa, waarvan ook de DDR lid was. Zo bestond er vanaf 1955 ook een militaire scheiding tussen West en Oost: de NAVO versus het Warschaupact.

Europa: verdeeld in een NAVO- en Warschaupactblok

Adenauer: Der Alte

Konrad Adenauer

Geen man is zo belangrijk geweest voor de Bondsrepubliek Duitsland als bondskanselier Konrad Adenauer was. Hij presteerde het om een land in puin - zowel letterlijk als figuurlijk - op te bouwen tot een democratische, welvarende staat die goede betrekkingen met West-Europa en de Verenigde Staten had. Adenauer - ook wel Der Alte genoemd, omdat hij tot op hoge leeftijd op politiek gebied actief was - werd gezien als 'de vader van Duitsland'. In 2003 werd Adenauer door de kijkers van de ZDF (Zweites Deutsches Fernsehen) verkozen als Grootste Duitser aller tijden bij het programma Unsere Besten. 

Echter, hoe waren Adenauers betrekkingen met het buitenland? Hij werkte nauw samen met West-Europa en de VS, maar was dit ook het geval met de DDR en de Sovjet-Unie? Om hierop antwoord te kunnen geven, is het belangrijk om meer te weten over Adenauers persoonlijke achtergrond. Hij was afkomstig uit het Rijnland en was daarom zijn hele leven meer op het westen dan op het oosten gericht. Hij zag Rijnland als het hart van Duitsland, waar hij de Bondsrepubliek Deutschland mee bedoelde. Qua geloofsvisie was hij conservatiefchristelijk en was daarom fel gekant tegen atheïstische en communistische overtuigingen. Zijn politieke overtuigingen waren hieruit voort gegroeid. 

Adenauer streefde naar buitenlandse erkenning, integratie in West-Europa en een Duits-Franse verzoening. In de veertien jaar dat hij als bondskanselier werkte, bereikte hij deze drie punten. Twee jaar na zijn benoeming in 1949 verwierf hij het recht om een eigen buitenlandse politiek te voeren. De jaren vijftig zorgden voor belangrijke ontwikkelingen in het proces van de zogeheten Westbindung. De Bonner-verdragen, het Verdrag van Parijs en het Schuman-plan om de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) op te richten waren allen ook ondertekend door de BRD, zodat de eerste stappen naar Europese integratie waren genomen. In 1955 sloot de BRD zich aan bij de NAVO, waardoor het land eindelijk de soevereiniteit verwierf die Adenauer had nagestreefd. De beëindiging van het bezettingsstatuut was een feit geworden. Het conflict met Frankrijk over Saarland - waar ik eerder een blog over heb geschreven - werd in 1957 beëindigd, doordat het Saarland verenigd werd met de BRD. 

Anti-Sovjet-poster van de
CDU parlementsverkiezingen, 1953

Pas na het aftreden van Adenauer als bondskanselier in 1963 bleek zijn buitenlandse politiek sterk eenzijdig te zijn geweest. Al die jaren had hij zich sterk gericht op West-Europa en de Verenigde Staten, maar niet op het oosten. Adenauer was zelf sterk anti-communistisch, dit was ook te zien aan de hiernaast afgebeelde illustratie van een verkiezingsposter van Adenauers partij, de CDU (Christlich Demokratische Union Deutschlands). De DDR werd gezien als 'bezet en onderdrukt gebied' en Adenauer en zijn regering geloofden dat zij alleen het recht hadden om voor het hele Duitse volk te spreken. De Hallstein-doctrine was een belangrijk instrument hiervoor: deze doctrine hield in dat de BRD elke diplomatieke betrekkingen zou verbreken met de landen die de DDR als staat erkenden, ook zou de BRD geen diplomatieke betrekkingen aangaan met landen die de DDR al als staat hadden erkend. Dit principe werd vanaf 1955 jarenlang gehandhaafd. Een uitzondering hierop was dat Bonn in 1955 diplomatieke betrekkingen met Moskou aanging. Pas begin jaren zeventig werd de regide doctrine opgeheven, waarna de DDR meteen door de BRD, België en later ook door Nederland erkend werd.

Het valt niet te ontkennen dat Adenauer tijdens zijn regeerjaren voor een bloeiend, welvarend en democratisch West-Duitsland heeft gezorgd - mede dankzij de Marshall-hulp vanuit de Verenigde Staten en hulp van West-Europese landen. De BRD was nu een volwaardig lid van de West-Europese gemeenschap en had haar soevereiniteit weer terug. Echter, de verhouding met het 'andere Duitsland', de DDR, en andere communistische landen was alleen maar moeilijker geworden. Deze relatie zou door Adenauers beleid zelfs verslechterd en verhard zijn. 

Nu blijft de vraag over door welke kijkers Adenauer in 2003 tot Grootste Duitser aller tijden is benoemd. Zouden voormalige bewoners van de DDR ook op hem gestemd hebben? Of zouden de bewoners van de voormalige BRD zowiezo al een voorsprong hebben aangezien westelijk Duitsland ongeveer vier keer zoveel inwoners telt als oostelijk Duitsland? Cijfers zijn slechts relatief, doch kunnen wel een indicatie geven van de impact van de handelingen van een man zoals Adenauer. 

Monument Adenauer -
Adenauerplatz Berlijn

De man achter de schermen: Carlo Trojan

Carlo Trojan

De Volkskrant noemde Carlo Trojan in een artikel uit 1997 de machtigste ambtenaar van Nederland. Trojan - nu gepensioneerd - was in dat jaar benoemd tot secretaris-generaal van de Europese Commissie, de hoogste ambtelijke functie binnen de Europese Unie. Deze functie paste perfect bij hem volgens velen. Een diplomaat zei het volgende over Trojan: 

"Hij is de spin in het web van alle belangrijke informatiestromen. Er gebeurt niets van enig belang zonder dat hij het weet. Voor een wheeler-dealer als Carlo is geen betere functie te bedenken."

Na zijn studie Rechten in Leiden te hebben afgerond had hij verschillende functies: eerst bij het ministerie van Landbouw in Nederland en later stoomde hij door naar Brussel waar hij in de jaren tachtig kabinetchef was van de Nederlandse eurocommissaris Frans Andriessen die over het landbouwbeleid ging. In 1987 werd Trojan plaatsvervangend secretaris-generaal van de Europese Commissie waar hij tien jaar lang een belangrijke rol speelde. Hij stond bekend als een hardwerkende man, die oog voor detail had en ook geliefd was bij zijn collega's en vrienden uit hoge kringen. 

Groβes Verdienstkreuz 

mit Stern

In 1991 ontving hij van Duitsland een van de hoogste onderscheidingen, een Groβes Verdienstkreuz mit Stern (Grootkruis van verdienste met ster), vanwege zijn rol bij de grote hereniging van Oost- en West-Duitsland. Het is opvallend dat Trojan in het buitenland meerdere keren is onderscheiden voor zijn bijdrage aan de Europese eenwording, onder andere ook door Frankrijk, maar nog geen enkele maal door Nederland. Toch valt het niet te ontkennen dat zijn rol bij de Duitse hereniging van groot belang is geweest. Na de Val van de Muur duurde het slechts elf maanden totdat de DDR zich aansloot bij de BRD en daarmee ook lid van de EU werd. Dit was verbazingwekkend snel, aangezien andere voormalige Oostbloklanden zoals Tjechië en Hongarije jaren lang in overleg zijn geweest voordat ze mochten toetreden tot de EU. 

Zo verscheen er in 2010 een artikel over de Duitse hereniging en Trojans rol hierbij op de website van EurActiv verschenen: "Wie die DDR lautlos in die EU flutschte." Hierin werd uiteengezet dat het destijds in 1990 niet opviel dat de DDR zo 'geruisloos en onopvallend' volwaardig lid werd van de EU. Dit zou men pas jaren later inzien tijdens de moeizame toetreding van andere voormalige Oostbloklanden. De President van de Europese Commissie, de Fransman Jacques Delors, vroeg nog voor de Val van de Muur aan de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Hans-Dietrich Genscher: "Hans-Dietrich, woraf müssen wir uns einstellen? Kriegen wir ein 13. Mitglied?" Genscher antwoordde met "Nein, wir kriegen nicht ein 13. Mitglied, sondern eines von den Zwölf wird größer.", waarop Delors antwoordde "Ich habe verstanden."

Ook Carlo Trojan en de andere betrokkenen die de Duitse hereniging moesten voltooien hadden bij aanvang in januari 1990 niet gedacht dat het proces zou spoedig zou verlopen. “Wir waren natürlich ganz schön müde. Wir haben Tag und Nacht gearbeitet.” Hij weet niet meer wat ze tussendoor gegeten hebben, “aber ich kann mich erinnern, dass die Ostdeutschen gutes Bier hatten!”

En de Volkskrant eindigt het artikel met:

"Typisch Carlo: achter de schermen blijven, vrienden maken, doelgericht toewerken naar die ene ambitie, en die uiteindelijk ook waarmaken. Er is niets dat hij niet kan."

Op 3 oktober 1990 werd de Duitse hereniging een feit en staat ook bekend als de Tag der Deutschen Einheit. Deze dag is tot op heden een nationale feestdag in Duitsland.

3 oktober 1990

Conflict om Saarland

Zoals velen van jullie zullen weten is de relatie tussen Duitsland en Frankrijk in de afgelopen eeuwen niet altijd even vriendschappelijk geweest. Verschillende Duits-Franse oorlogen en de Eerste en Tweede Wereldoorlog zorgden voor veel spanningen gezorgd tussen de twee buurlanden. Een groot struikelblok was Saarland. 

Saar-Konventionen
Dit gebied, dat tegenwoordig een deelstaat van Duitsland is, ontstond in 1920 bij het Verdrag van Versailles. Vijftien jaar lang stond het onder toezicht van de Volkenbond, waarna via een volksstemming werd beslist of het bij Duitsland of Frankrijk wilde aanlsuiten, of dat Saarland de 'status quo' zou behouden. In 1935 stemde 90.7% voor aansluiting bij Duitsland en Saarland werd onderdeel van Hitlers rijk. Na de Tweede Wereldoorlog kwam Saarland in 1947 onder Frans bestuur te staan en dat terwijl er een miljoen Duitse inwoners woonden. Er werd op 3 maart 1950 een ‘Saar-Konventionen’, het Saar-verdrag, ondertekend door Robert Schuman (Franse minister van Buitenlandse Zaken) en Johannes Hoffmann (ministerpresident van Saarland).

Schuman

Schuman

Robert Schuman speelde tijdens zijn politieke carrière een belangrijke rol bij de totstandkoming van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) in 1951. Deze internationale samenwerking gold voor de zes West-Europese landen Frankrijk, West-Duitsland, Italië, België, Nederland en Luxemburg. Deze organisatie was uiterst belangrijk om de toevoer van kolen en staal - onmisbaar voor de wederopbouw - te waarborgen. Tevens was het een belangrijke stap in de richting van een Europese eenheid en vrede. 

Ook was Schuman een groot voorvechter voor een Duits-Franse verzoening en in 1954 werd er door beide staten een voorstel gedaan om Saarland tot op zekere hoogte onafhankelijk te laten worden. Tijdens een tweede volksstemming werd dit plan verworpen doordat 67.7% tegen dit voorstel stemde. Een paar jaar later werd er toestemming gevraagd of Saarland deel mocht worden van de Bondsrepubliek Duitsland. Dit voorstel werd geaccepteerd en op 1 januari 1957 werd deze Kleine Wiedervereinigung een feit. 

Samenwerking

Niet alleen het vraagstuk Saarland, maar ook de oprichting van de EGKS - de voorloper van de EG en EU - zorgden voor internationale samenwerking en diplomatie tussen de West-Europese landen in naoorlogs Europa. De Bondsrepubliek Duitsland werd al enkele jaren na 1945 opgenomen in dit proces van Europese samenwerking. Met als overkoepelend doel: de vrede bewaren en behouden. Mannen als Schuman waren onmisbaar in dit proces. Hij wordt dan ook gezien als een van de stichters van Europa. 

Voor de liefhebber: 

Rainer Hudemann en Raymond Poidevin hebben een boek geschreven over Saarland: Die Saar 1945-1955. La Sarre 1945-1955. Ein Problem der europäischen Geschichte. Dit is boek is zowel Duits- als Franstalig geschreven.