Koude Oorlog: wiens schuld?

Het wereldtoneel werd tijdens de tweede helft van de twintigste eeuw gekenmerkt door het Oost-Westconflict. Hedendaagse historische onderzoekers hebben veel debat gevoerd over de vraag welk land de Koude Oorlog was begonnen. Er waren verschillende visies die elkaar afwisselden in het historische onderzoek. 

Traditionele visie

In de jaren vijftig overheerste het traditionele standpunt dat de Sovjet-Unie door haar expansiedrift richting het westen het conflict tussen oost en west had versterkt  vanaf 1945. De Verenigde Staten pleitten voor een vredelievende naoorlogse politiek, maar de Sovjet-Unie onder leiding van Stalin werd gezien als een agressieve tegenstander. Als argument hiervoor gebruikten de traditionalisten de agressieve incidenten zoals de Berlijnse blokkade, de overname van Tsjechië-Slowakije, de samenwerking met Noord-Korea bij de aanval op Zuid-Korea en het hardhandig neerslaan van de grote opstand in de DDR in 1953.

Een van de bekendse anti-Sovjetposters van de VS - 1949

Revisionistische visie

In de jaren zestig en zeventig werden de rollen omgedraaid. De revisionisten zagen juist de naoorlogse expansie van de Verenigde Staten als oorzaak van de Koude Oorlog. Na de Tweede Wereldoorlog waren de Verenigde Staten welvarend én hadden het monopolie op de atoombom. Door de Marshallhulp zouden de Verenigde Staten alleen maar hun eigen economische welvaart willen vergroten om er nóg rijker van te worden. De Sovjet-Unie voelde zich volgens de aanhangers van deze revisionistische visie bedreigd in economisch en militair opzicht.

Postrevisionistische visie

Volgens de laatste visie - van de postrevisionisten (jaren zeventig en tachtig) - was er geen partij die als schuldige kon worden aangewezen voor het ontstaan van de Koude Oorlog. De postrevisionistische visie zag de Koude Oorlog als het resultaat van het machstvacuüm dat na de Tweede Wereldoorlog ontstond. Terwijl er tijdens de oorlog sprake was van een multipolaire situatie (meerdere landen die even sterk waren), vielen de grootmachten Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland na de oorlog weg. De twee grootmachten Sovjet-Unie en de Verenigde Saten bleven over en dit resulteerde in een bipolaire situatie. Beide landen wilden niet dat Europa door de andere partij werd overheerst, want dat zou de machtsbalans verstoren. De postrevisionisten zagen de Koude Oorlog als een onvermijdelijk gevolg van de Tweede Wereldoorlog.  

Wisseling en vermenging van alle elementen

H.W. von der Dunk

Een historicus die deze laatste visie hanteerde, is de Nederlandse historicus Hermann Walther von der Dunk (1928), emeritus hoogleraar contemporaine en cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht. De Volkskrant noemde hem in 2007  een van de beste historici die ons land kent. Von der Dunk, zelf van Duitse komaf, hield in 1969 een lezing over het begin van de Koude Oorlog. Hij behandelde de traditionele en revisionistische visie, waarbij hij  uitgebreide achtergrondinformatie gaf en zijn argumenten helder verwoordde. Hij eindigde de lezing met de volgende woorden: 

"Het blijft de onmiskenbare verdienste van de revisionisten, dat zij het oude zwart-wit-schema hebben omgegooid en ons de ogen geopend hebben voor de talrijke machtspolitieke ingrediënten in het Amerikaanse universalisme, waardoor tal van Russische reacties begrijpelijk worden. Door de Sovjet-Unie en het Stalinistische bewind echter stilzwijgend te nemen voor wat het was, zoals men een strenge winter neemt, zijn zij blind voor de ideeële kant van het Amerikaanse universalisme. In dat onnoemelijk complexe geheel van de Amerikaanse politiek storten zij zich uitsluitend op de machtspolitieke facetten. Noch de drang naar vrije markten, noch de wil om het communisme overal in te dammen, noch de wens om de wereld volgens eigen beeld te hervormen, noch de eis de Amerikaanse belangen boven al veilig te stellen, noch de verontrusting over de methoden van het Stalinisme, noch het geloof in Amerika's zending om de mensheid gelukkig te maken vormden dé motor van alle beslissingen. Het was een onophoudelijke wisseling en vermenging, in telkens andere samenstelling, van al deze elementen samen."

Welke visie men ook aannam, feit bleef wel dat door het Oost-Westconflict Duitsland een bijzondere plek innam op de agenda van de internationale politiek. De toekomst van Duitsland bleef na 1945 onderwerp van discussie en debat. Juist omdat Duitsland bezet werd door de geallieerden en de Sovjettroepen, werd hier de scheiding tussen oost en west vastgelegd. Later zouden het IJzeren Gordijn en de Berlijnse Muur het conflict tussen de communistische en kapitalistische wereld ook zichtbaar maken in het dagelijkse leven van de inwoners van Oost- en West-Duitsland.